Στον δεύτερο τόμο μεταβαίνουμε από τις απρόσωπες συχνά ομάδες με κοινή γεωγραφική τοποθέτηση, φυλετική καταγωγή ή πολιτιστικές εκδηλώσεις, σε καθαρότερες ενότητες μέσα από τις οποίες αναθρώσκουν για πρώτη φορά και πρόσωπα με ατομικά χαρακτηριστικά. Ο μύθος με τους θεούς τους υποχωρεί και μέσα από την αχλή προβάλει η ιστορική πραγματικότητα. Σιγά-σιγά εμφανίζονται ανάγλυφα τα βασικά γνωρίσματα της φυλής που επηρέασαν την πορεία του ελληνικού έθνους ώς την εποχή μας: η γεωγραφική διασπορά, ο πολιτικός κερματισμός και η συμβολή της προσωπικότητας στη διαμόρφωση της ζωής. Στο μέσον του Η’ αιώνα π.Χ. διαμορφώνονται και αναπτύσσονται ραγδαία οι πόλεις-κράτη, μικρές, ανεξάρτητες και κυρίαρχες επικράτειες, ένα φαινόμενο μοναδικό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Σ’ αυτά τα αυτάρκη και αυτόνομα κέντρα που αποτελούν μικρές και συχνά αλληλοσυγκρουόμενες πατρίδες, σ’ αυτές τις αυτοδύναμες εστίες πολιτισμού δημιουργούνται και εξελίσσονται τα πολιτεύματα, από τη μοναρχία και την αριστοκρατία ώς τον καθαρότατο τύπο δημοκρατίας, και γενικεύεται η πολιτική και πνευματική ελευθερία, η ελευθερία της ηθικής και της πολιτικής προσωπικότητας. (…) Μέσα στις μικρές αυτές πατρίδες, τις ελληνικές πόλεις, αναδείχθηκε ο άνθρωπος χωρίς να χρειασθεί να γίνη θεός όπως στη Βαβυλώνα και τις αιγυπτιακές Θήβες. Η ζωή στις ελληνικές πόλεις και η εποποιία του αποικισμού δίδαξε τον Έλληνα να αγωνίζεται, να δρα και να σκέπτεται ως αύταρκες άτομο. Κανένα έθνος δεν στάθηκε λιγότερο αγελαίο από τους Έλληνες. (…)

Με τα τρία αυτά στοιχεία -τη δημιουργία της «πόλεως», τον αποικισμό και τη διαμόρφωση του ατόμου σε προσωπικότητα- εγκαινιάζεται η ιστορική σύνθεση του ελληνικού χώρου. Ο άνθρωπος δεν είναι πια απλός θεατής και συχνά έμφοβος, αλλά μέτοχος και δημιουργός του «ιστορικού γίγνεσθαι». Στην Ιωνία και αργότερα στη Σικελία και στη Νότια Ιταλία ανατέλλει ο πολιτισμός των αρχαϊκών χρόνων. Ιδιαίτερα ο αποικισμός στην Ιωνία απέδωσε πλουσιότερους καρπούς. Εκεί εμφανίζεται ο Όμηρος με τα έπη του, εκεί αρχίζει η ανάπτυξη της επιστήμης, της φιλοσοφίας, της τέχνης, της ιστοριογραφίας, της γεωγραφίας. Μέσα σ’ ένα θάμβος πνευματικής ακμής συντελείται η μεγάλη άνωση που κατάστησε την Ελλάδα δημιουργό και φορέα των ανώτατων αξιών του Δυτικού πολιτισμού.